Van vers gebakken brood naar zinnenprikkelende kunst
“Op een verrassende binnenplaats tussen Bilderdijkstraat 141 en Toussaintkade 55 zijn nog altijd restanten te zien van Willems’ Bakkerijen, het bedrijf dat daar tot 1973 gevestigd was. Willems’ Bakkerijen kwam voort uit de Haagsche Broodfabriek die hier in 1887 werd gebouwd.
“Aan de Bilderdijkstraat 139-143 waren de winkel en de kantoren te vinden, direct daarachter was het fabriekcomplex gebouwd. Naast fabriekruimten voor brood en een voor banket, waren in het complex magazijnen, een laboratorium, een smederij, een schilderswerkplaats, kantoren, een winkel en een stalling voor de broodkarren te vinden. De fabriek had in de stad ook nog winkels, depots en zelfs een verkooppunt aan het Scheveningse strand. Een gedeelte van de oude broodfabriek is behouden dankzij een kraakactie van jonge, net afgestudeerde kunstenaars.
“De fabriek aan de Bilderdijkstraat was een succesvolle onderneming en wist door het uitbreiden en moderniseren van het machinepark zijn marktpositie te verstevigen. Er kwamen nieuwe ovens bij en in 1916 deed de eerste elektrische motor zijn intrede. In 1920 kwam er een gaskettingoven die 25m lang en 4m breed was. In 45 minuten leverde deze oven 3.000 broodjes van 400 gram af.
“De concurrentie tussen de verschillende broodfabrieken is altijd groot geweest. Om de positie te versterken, fuseerde begin jaren twintig De Haagse Broodfabriek met bakkerij De Oude Vette die aan de Driehoekjes zat. Het bedrijf ging verder onder de naam ‘NV Vereenigde bakkerijen De Haagsche Broodfabriek en De Oude Vette Hen’. Het hoofdkantoor bleef aan de Bilderdijkstraat.
“In de jaren dertig zorgde de financiële crisis voor moelijke tijden. Sluiting van winkels, liquidaties en overnames waren aan de orde van de dag. (…) De Vereenigde Bakkerijen fuseerden in 1932 met Simons’ Bakkerijen tot de N.V. De Haagsche Broodfabriek, Simons’ Bakkerijen en De Oude Vette Hen. In 1936 ging de combinatie failliet. Toch werd de bakkerij aan de Bilderdijkstraat voorgezet, maar dan samen met Willem’s Bakkerijen. Het bedrijf heette voortaan Willems-Simons bakkerijen. Na de Tweede Wereldoorlog bleef het moeilijk voor de grotere bakkerijen. Steeds meer filialen werden opgeheven en in 1971 ging het bedrif Willems-Simons over naar de N.V. Meel – en Broodfabriek De Zeeuw van B. Hus. Uiteindelijk moesten steeds loten van de eens zo bloeiende industrietak het hoofd in de schoot van de Rotterdamse graan- en broodgigant Meneba leggen. Voor Willems’ Bakkerijen viel het doek in 1973.
“De fabrieksinventaris verdween, wat restte waren de grote, lege fabriekruimten met zolders, een deel van een schoorsteen en een stukje rails op de binnenplaats. Het bedrijf BV boekbinderij v/h H. de Koningh, maakte vanaf 1976 nog enige tijd gebruik van de fabrieksruimten. Maar dit bedrijf vertrok naar Rijswijk waarna het complex leeg kwam te staan.
“Begin jaren negentig vatte de gemeente Den Haag het plan op om het fabriekcomplex te slopen en er woningen neer te zetten. In februari 1991 ging de gemeente daarom over tot de aankoop van de percelen Bilderdijkstraat 133 tot en met 145 met daarachter gelegen grond. De bedoeling was de panden in 1992 te slopen ten behoeve van woningbouw en studentenhuisvesting. In juni 1992 werd het stedenbouwkundig plan aan de gemeenteraad gepresenteerd. Niet alleen het voormalige fabriekspand maar nog een aantal naburige woningen zouden daarbij niet aan de slopershamer ontkomen. Ondertussen was over de voorgenomen sloop een conflict in de projectgroep Zeeheldenkwartier gerezen. Buurtbewoners waren evenmin gelukkig met het voornemen van de gemeente en protesteerden tegen de sloop en de komst van studentenwoningen.
“In 1991 besloot een groep jonge kunstenaars, die net afgestudeerd aan de Haagse Koninklijke Academie voor Beeldende Kunsten, het fabriekscomplex te kraken. Ze namen de broodfabriek als atelierruimten en expositieruimte, en de oude kantoorruimte en winkels als woningen in gebruik. De krakers richtten in 1992 het non-profit kunstenaarsinitiatief ‘Quartair’ op dat op de plek van de oude broodfabriek tentoonstellingen realiseert en expositie- en werkruimten aan beeldend kunstenaars biedt.
“De gemeente gedoogde de groep krakers/kunstenaars maar ging wel verder met de ontwikkeling van de fabrieksterrein. De projectgroep Zeeheldenkwartier stemde in met het nieuwbouwplan voor de studentenhuisvesting. Hierover werden in 1992 van het fabriekscomplex dat op het terrein daarachter lag, gesloopt.
“In 1994 was de daaropvolgende nieuwbouw van zestig studenteneenheden van de Haagse architecten Geurst & Schulze klaar.
Renovatie en hergebruik
“De kunstenaars hielden het grotere resterende deel van de oude broodfabriek in gebruik. De sloop van de rest van het fabriekscomplex was door de kraakactie van de baan. De kunstenaars hebben zelf de oude bloem- en meelzolders en deel van de parterre veranderd in ateliers en een grote expositieruimte.
“Het fabrieksgebouw met ateliers en expositieruimte is eigendom van de gemeente en wordt beheerd door Stichting B141 die de ateliers aan kunstenaars verhuurd. In 2010/2011 ondergingen de expositieruimte en de ateliers een grondige renovatie. Quartair pakte opnieuw de binnenkant eigenhandig aan en verbouwde de expositieruimte en de ateliers. In het monumentale complex delen twaalf kunstenaars zeven ateliers en op de begane grond is een tentoonstellingsruimte van 200m2. In april 2011 werd Quartair feestelijk heropend.”
[‘Zeeheldenkwartier, Haagse wijk met vele gezichten‘, 2014; 2e druk, p. 190-192]